Demir ve Demirleme
Demir atmaya, funda demir; toplamaya veya almaya vira demir; çapaya bağlı halat veya zincire verilen uzatma payına kaloma; zinciri ve demiri toplamaya yarayan alete ırgat; teknenin baştan karaya veya bir iskeleye bağlandığı duruma baştankara; kıçtan bağlandığı duruma ise kıçtan kara denir.
DEMIR TIPLERI
Dünya denizcilik tarihi boyunca çok çeşitli tipte demirler ve demir modelleri üretilmiş, denenmiş ve kullanılmıştır.
Bir demiri tarif etmek gerekirse, ağırlığı ile dibe oturan , zemine tutunan ve bir halat ve/veya zincir düzeneği ile tekneye bağlı bir sistemdir.
Burada gezi yatçılığında sıklıkla kullanılan demir tiplerinden bahsedeceğiz.
Çift Tırnaklı
Daha çok ticari gemilerde veya yüksek tonajlı yatlarda çok büyük ebatlarda (75 kg ve üstü) veya küçük boy sandal veya dingilerde çok küçük olarak kullanılır. Gemilerde kullanılan büyük boydakilerine göz demiri de denir.
Yatlarda kullanılan boydakiler genellikle döküm olarak inşa edilir, paslanmasına engel olmak amacıyla sık sık boyanması gerekir. Küt tırnakları sebebiyle yüksek bir tutunma kapasitesine sahip değildir, daha çok ağırlığı ile tutunur. Piyasada bulunanlar genelde kalitesiz metalden dökülürler, yüksek güçler altında kırıldığı bildirilmiştir.
Balıkçı Demiri (Admiralti)
Tüm dünyada en yaygın olarak kullanılan demir tiplerinden birisidir. Sap, çipo, kollar, tırnaklar, ve halka (anele) bölümünden oluşur. Çiposunun ve kollarının katlanabilir olması taşınmasını kolaylaştırır. Elde ve güvertede hantal dursa da tırnakları ve çapraz çiposu sayesinde dipte, eriştelik veya çakıl gibi zeminlerde etkin bir şekilde tutunur. Diğer demirlere göre, aynı tutunma oranı için daha ağır olması gerekmektedir. Güney kıyılarımızda, gulet ve tirhandil gibi teknelerde kullanımı yaygındır, seri üretim yatlarda ön tarafta taşınması zor olduğu için daha çok yedek demir olarak kullanılır, tamamen demonte edilebilen ya da katlanan modelleri bu amaca çok uygundur.
Balıkçı demirinin önemli bir kusuru bir kolu zemine gömülü iken, diğer kolunun ve tırnağının dışarda kalması ve özellikle alargada kalındığında teknenin demirin etrafında dönmesiyle, zincirin dışarıda kalan kola dolanmasıdır . Bu dolanma demirin hızla ve zinciri iyice boş koyarak atılması durumlarında da meydana gelebilir ve demirin tutunmasına engel olur.
Güney kıyılarımızda birçok tekne kaptanının kıçtan kara olmasının altında yatan sebeplerden birisi de budur.
Danfort ve Brittany
Geniş tırnakların gövde ile yaptığı 32 derecelik açı sayesinde kum zeminde etkin tutunmayı sağlar. Zeminle ilk temas eden geniş yan çubuğu sayesinde simetrik yüzeylerden birisi üzerine düşer, çekim devam ettiğinde, tırnaklar dibe gömülür.
Özellikle kumda çok başarılıdır ama eriştelik zeminlerde sıklıkla tarar. Tararsa tekrar tutunması zordur. Fortress ve diğer aluminyum alaşım çapaları hariç tutarsak, ağırlığına göre en geniş tırnak oranına sahiptir. Hafif olması önemli bir avantajdır. Fazla yer kaplamadığı için özellikle joker botla taşımak için idealdir, ayrıca kıç demiri olarak da kullanılır. Baş demiri olarak yerleştirildiği yuvasında, geniş çubuğun tekne manevraları sırasında etraf ile çapariz vermesi sık karşılaşılan bir durumdur. Bu yüzden çubuğun ya hiç olmadığı ya da çok kısa tutulduğu, benzerleri türetilmiş ve yaygınlaşmıştır.
Brittany bu tiplerden en yaygın olarak kullanılanıdır.
Delta
Üçgen demir olarak da bilinen Delta yeni nesil çapaların ilki kabul edilmektedir. Saplanma etkinliğini arttırmak için tırnağın ucu ağırlaştırılmıştır. Bu sayede kısa sürede, daha etkin olarak zemine saplanmaktadır.
Eklemi olmadığı için elde taşınması kolaydır ve üretimi nispeten ucuzdur. En yaygın olarak kullanılan çapalardandır.
Ultra
Türk mühendisleri tarafından geliştirilmiş, ileri teknoloji ürünü gelişmiş bir demirdir. Baş tarafındaki yarım daire çubuğun olmaması en önemli avantajlarındandır. İç bükey tutunma yüzeyi, aşağıya doğru eğilmiş ve sivriltilmiş ucu ile ağırlaştırılmış geniş tek tırnak dikkat çeken özellikleridir. Tırnakla uygun açı yapan güçlü ama hafifletilmiş (içi boş) sap sayesinde yuvaya kolaylıkla oturma ve sallantılarda güvenle yerinde durması, uygun hidrodinamisi sayesinde dipten çıkarken yuvaya hep simetrik olarak gelmesi, dibe inerken de hep tırnağının üstüne düşmesi kullanım kolaylığı sağlar. Dezavantajı galvanizden seri üretim yapılamadığı, teknolojisi ancak elde imalata, paslanmaz çelikten yapılmaya müsait olduğu için muadillerine göre daha pahalı olmasıdır.
Gelişmiş mühendislik sayesinde ve defalarca yinelenen testler ile birçok farklı dizaynda çapalar üretilmiştir. Ancak tüm bu gelişmelere rağmen her zemin için en uygun ve her deniz şartında en iyi sonucu verecek “mükemmel” bir demir modeli yoktur.
Dolayısıyla birçok tekne sahibi veya kaptanı, farklı durumlarda kullanmak için esas kullandığı demirden farklı tip ve modelde yedek demirler bulundurur.
DEMİRLEME
Başarılı bir demirlemeyi iki önemli faktör belirler. Bunlardan ilki demir yeri seçimi yani zemin özelliği ve çapanın hangi açıyla tutunduğudur. Birincisi pilot kitaplar, eski tecrübeler ve etraftakilerin yaptıklarıyla önceden değerlendirilir.
İkincisi yani demirin hangi açıyla zeminle iştirakte olmasını ise suya bırakılan zincir ve/veya halat miktarıyla belirlenir. Buna kaloma diyoruz.
Bırakılan zincir veya halat miktarı arttıkça, demirin tırnaklarının zeminle yaptığı açı azalır. Tutunma gücü bununla açıyla ters, kaloma ile doğru orantılıdır.
Demir zeminle ilk temas ettiğinde, bir süre kaloma verdikten sonra tornistanla geri giderken ırgatı sıkıştırıp zincirin gerilmesini sağlamak ve demirin tırnaklarının zemine saplanmasını sağlamak önemlidir.
Derinliğe (D) göre değişen oranlarda verilen kaloma miktarı ve zincirin zemin ile yaptığı açı. Bunu zincirin sudan çıkarken oluşturduğu açı ile karıştırılmaması gerekir.
Zincir ve Halat
Çapalar demirlemede belki de en önemli unsurlar olmakla beraber, demirleme sadece çapayla yapılmaz. Pahalı ve gelişmiş bir çapası olan, ancak yanlış teknikler uygulayan ve bu sebeple tarayan birçok tekne vardır.
Çapanın yanında, tekneye uygun zincir ve/veya halat, ırgat ve diğer demirleme aksesuarların tamamının seçimi ve kullanımının yanında, nereye nasıl ve ne zaman demirleneceği gibi birçok detay sonucu belirler.
Halat
Halat ikinci demirin atılmasında veya yedek çapanın kıç demiri olarak kullanılmasında uygun seçimdir. Bu iş için yaklaşık 50 metrelik uzun kıç koltuğundan yararlanılabilir. Eğer yoksa veya bu halat başka amaçla kullanıldıysa birkaç koltuğu uc uca eklemekle, yeterli uzunlukta bir demir halatı oluşturulabilir. Bu tür eklemelerde, iç içe geçmiş iki izbarço yapılması uygundur.
Demirlemede kullanılacak halatın en önemli özelliği esniyor ve yüzmüyor olmasıdır. Bu özelliği en iyi yerine getiren halatlar polyamid, yani halk içindeki yaygın bilinen ismiyle naylon halatlardır.
Zincir
Halata kıyasla zincir daha mukavimdir. Halattan daha ağır olduğu için zeminle olan açıyı daraltır, daha etkin tutunma sağlar, orta boy ve üzeri tonajdaki birçok teknede demirlemek için sıklıkla tercih edilmesinin en önemli sebebi budur. Ancak elle çekilip atılması oldukça yorucudur, kullanımı için genelde ırgat düzeneklerine ihtiyaç duyulur.
Tamamı zincir olan düzeneklerde, eğer zincir baştan sona gerilmemişse, su içinde oluşturacağı zincir eğrisi ile belli bir süspansiyon elde edilir. Fakat sert rüzgarlar ve sağanaklarda zincir tamamen gerileceği için bu süspansiyon ortadan kalkar. Eğer ortamda çırpıntılar ve dalga da mevcutsa, bu gerilme anında demirin dipten kurtulması daha kolaylaşır. Bu sorunu bosa tutarak, gidermek belli ölçüde mümkündür.
Zincir ve Halat Uzunluğunun (Kaloma) Tespiti
Bırakılan kalomayı tespit etmenin en güvenli yolu zincir sayacıdır. Ancak pratikte belli aralıklarla zincirin birkaç farklı baklasını boyamak suretiyle kaç metre zincir döşendiği anlaşılabilir. Bu renkler genelde zincirlik kapağı içerisindeki bir sakala da gösterilmiştir.
Tecrübeli denizcilerin çoğu zincirlikte kalan miktara bakarak ne kadar zincir döşediklerini kabaca bilirler. Unutmamak lazım ki kaloma vermek detaylı hesaplanması gereken bir ameliye değildir. Biraz şüphe varsa ve ortam da uygunsa daha rahat uyumak için birkaç metre fazla zincir sermenin-ırgattan başka-kimseye zararı olmaz!
Irgat
Demir atma ve çekmenin başrol oyuncusu, ırgattır. Irgatların ana üniteleri, bir elektrik motoru, kavaleta denilen zincirin sarıldığı bölüm, kumanda butonu, sayaç, ırgat rölesi veya selenoidi ve ırgat sigortasıdır.
Irgatlar çoğunlukla elektriklidir. Teknedeki düğer elektrikli unsurlar gibi 12 Volt elektrik çekerler. Irgat teknede en fazla elektrik çeken ünitelerin başında gelir. Bu sebeple ancak motor çalıştığı zaman kullanılır. Aksi takdirde akülerin zayıflamasına sebep olur.
Bazı ırgatlarda kavaleta tarafından ayrı olarak, halat sarmak için kullanılan fener tabir edilen vince benzer üniteler mevcuttur. Tekne güvertesine yerleştirilen makaralarla geçici bir düzenek yapıp, örneğin direğe adam çekme gibi bir işlemde rahatlıkla çalışılır.
Zinciri alırken ırgata yüklenmemek için, zincirin döşendiği doğrultuda motorla yol vererek yükü azaltmak yararlı olur. Bu işlemde dikkat edilmesi gereken husus, ırgatın zinciri topladığından daha hızlı olarak üstüne gitmemektir. Böyle durumlarda zincir altta kalır, tekneye sürtünür ve bordasını rüzgara dönen teknenin manevrası zorlaşır.
Demir Yeri Seçimi
Zincirler, halatlar, ırgat veya çapanın kendisi bir demirleme esnasında çok önemli olmakla beraber, manevranın başarısını veya başarısızlığını belirleyen esas unsur demir yeri seçimidir. Buna göre nereye demirleneceğinden önce nereye demirlenmeyeceğini inceleyelim. Mecbur kalmadıkça;
-
açık denize bakan, rüzgar ve dalgaya açık yerlere,
-
ani dikleşen ya da sığlaşan yerlere,
-
kayalık ve dipte demirin takılması mümkün olabilecek yerlere,
-
tonoz ve demir sistemleri döşenmiş liman veya marinalara,
-
seyir rotalarında, ticari su yollarına, başka teknelerin seyrine engel olacak giriş-çıkış yerlerine,
-
su altından geçen elektrik kablosu veya doğalgaz-su borusu ve tesisatı olan yerlere,
-
askeri mekanlara demirlemekten kaçınmak lazımdır.
Demirleme için hazırlık
-
Teknedeki ekibi bilgilendirin, nereye ve nasıl demirleneceğini ve bunun sebeplerini önceden anlatın. Manevra sırasında oluşacak olası aksiliklerden bahsedin, B planları oluşturun ve paylaşın. Özellikle rüzgarlı yerlerde ırgatın başındaki ile dümendekinin, önceden oluşturdukları ortak “el işaretleri” kılavuzu çok yararlıdır.
-
Geceyse, baş taraftakilerin hazırda bir projektör veya fener bulundurmaları önemlidir.
-
Irgatın sigortası önceden kapatılmışsa, açın. Irgatı çalıştırarak deneyin.
-
Demirlenecek yeri belirlerken derinliği, rüzgarı ve akıntıyı hesaplayarak hareket edin.
-
Derinlik göstergenizi açın. Yoksa bir iskandil kullanın.
-
Salınımı hesaplayın. Rüzgar veya akıntı değişmesiyle beraber diğer tekne veya iskele-rıhtım ya da döküntülerle olan ilişkinin nasıl olacağını öngörmek yararlıdır.
-
Yarım yol tornistan ile zinciri dibe serin. Tüm kalomanın yaklaşık 2/3’üne gelindiğinde kastanyolayı sıkıştırarak, suga ederek, demirin tırnaklarının dibe gömülmesini sağlayın. Bu aşamada amaç demiri zemine gömmektir, çok fazla yüklenmemek gerekir.
-
Tornistana geçmeden önce, suda yüzen bir halat (mesela botun boştaki halatı) olup olmadığını kontrol edin.
-
Bosa tutun.
-
Su sıcaklığı uygunsa tercihen kendiniz bir maske ve şnorkelle dalıp, demirin ve zemin ile ilişkisini kontrol edin. Sıcaklık el vermiyorsa, ayna tabir edilen bir cam ile, dingiden dibi görmek mümkün olabilir.
-
Gündüzse işaretlerinizi asın, geceyse demir fenerinizi yakın.
-
Çok kısa kalacak olsanız bile kerterizlerinizi alın, tararsa alınacak tedbirleri baştan düşünün. Derinlik göstergesinden veya GPS’ten bulunduğunuz yeri takip edin. Derinlik göstergesindeki değerlerin tekne karinasının altındaki mesafeyi gösterdiğini unutmamak gerekir.
-
Yapılan hesaplara göre tam yol tornistanla demire asıldığında eğer yerinden oynamıyorsa, o tekne fırtına sınırındaki rüzgarlara dayanır demektir. Ancak şartların daha sertleşebileceği de akılda tutulmalı, başka önlemler ve kaçış planları önceden düşünülmelidir
Demir alırken, demir atılırken yapılan işlemlerin tam tersi yapılır. Buna göre;
-
Rüzgarın durumuna ve teknenin etrafla ilişkisine bakılır. Demir alındığında nasıl çıkılacağı hesaplanır.
-
Mürettebat bilgilendirilir. Aksilik durumunda neler yapılacağı kısaca anlatılır.
-
Irgattaki ile dümendeki arasındaki temas önemlidir. Bkz el işaretleri
-
Motor çalıştırılır. Isınması beklenir.
-
5-Irgat sigortası açılır. Çalışıp çalışmadığı kontrol edilir.
-
Dingi toplanır, uygun yere konur veya sabitlenir.
-
Suda yüzen halat yoksa hafif yolla demirin üzerine gidilir.
-
Bu esnada ırgatla zincirin boşunu alınır.
-
Tam demirin üstüne geldiğinde, makine boşa alınır, ırgatla demir dipten kurtulur.
-
Demir apikodan sonra tekne artık boştadır.
-
Demir yerine alınınca, seyre çıkmadan önce bir ince ile veya kendi kilidi ile sabitlenir.
-
Yelken açılmadan motor kapatılmaz.
